Ga er maar voor zitten, want dit zijn eigenlijk meerdere vragen in een. En tijdmetingen en kalenders zijn altijd complexe onderwerpen.

In welk jaar werd Jezus geboren?

Om erachter te komen waarom we onze jaartelling beginnen op 1 januari, moeten we beginnen bij de figuur Jezus Christus. Die vonden we zo belangrijk, dat we het over de jaren ‘voor Christus’ en ‘na Christus’ hebben. Alleen hebben we geen idee wanneer Jezus geboren is.

De enige bronnen die we van zijn geboorte hebben, vinden we in het Nieuwe Testament. Daarin staan onder meer vier evangeliën van de evangelisten Mattheüs, Markus, Lukas en Johannes. Alleen in Mattheüs en Lukas is de geboorte van Jezus opgenomen. Maar Lukas noch Mattheüs noemt een exacte geboortedatum. En de twee spreken zich ook op meerdere punten tegen. Kortom: wat er in de evangeliën staat, moet je met een korreltje zout nemen. Een geboortedatum van Jezus ontfutselen op basis van deze geschriften lijkt onbegonnen werk.

Wie bedacht de christelijke jaartelling?

Toch markeert Jezus Christus het begin van onze jaartelling. Hoe is dat zo gekomen? Daarvoor springen we naar het jaar 525. Een monnik genaamd Dionysius Exiguus maakte een tabel waarmee hij kon uitrekenen wanneer het jaarlijkse Paasfeest viel. Dionysius Exiguus sloeg aan het rekenen en kwam met de christelijke jaartelling die we nu nog steeds gebruiken.

De nieuwe jaartelling had voor Exiguus nog een voordeel, want hij wilde af van de Romeinse kalender die toen gangbaar was, en (deels) was bedacht door de Romeinse heerser Diocletianus. Diocletianus was een christenvervolger en dat viel logischerwijs niet zo in de smaak bij de monnik.

Jezus werd niet geboren in het jaar 0

Het was een goede rekenpoging, maar Exiguus zat er hoogstwaarschijnlijk een paar jaar naast. Als Jezus echt in de tijd van koning Herodes werd geboren, zoals in het Bijbelboek Mattheus te lezen is, moet hij vóór 4 voor Christus ter wereld zijn gekomen. Want in dat jaar overleed Herodes. Maar ja, we zullen er nooit achter komen of dat verhaal wel klopt.

Volgens hoogleraar Nieuwe Testament Bart Erhman aan de University of North Carolina, Chapel Hill (VS) is het simpelweg onmogelijk om te zeggen wanneer Jezus precies ter wereld kwam. Maar geleerden zijn het erover eens dat het zeer waarschijnlijk enige jaren voor het jaar 0 was.

En de maand dan?

Als we het jaar niet weten, dan weten we de maand waarin Jezus ter wereld kwam al helemaal niet. Toch hanteren we een vaste datum: 25 december. Waarom we dat doen, is een verhaal op zich.

Volgens historicus Peter van Nuffelen van de Universiteit Gent is Kerstmis in ieder geval géén ‘verchristelijking’ van het Germaanse winterzonnewendefeest of joelfeest, ook al wordt dat wel vaak gedacht.

Volgens de historicus kozen de Kerken van Rome in de vierde eeuw (toen het christendom inmiddels de officiële religie van het Romeinse rijk was geworden) 25 december als de geboortedatum van Jezus Christus. Hoewel de inspiratiebron voor deze datum waarschijnlijk de winterzonnewende was, had de datum niets met de Germanen te maken. Volgens de historicus zijn licht- en getalsymboliek de verklaring.

De Romeinen waren dol op de symboliek van de zon, en zij zagen Christus als een metafoor voor ‘de nieuwe en ware zon’. Daarnaast werd 25 maart gezien als de conceptiedatum van Jezus gezien, en negen maanden later is het 25 december.

Het nieuwe jaar

Laatste en moeilijkste vraag: waarom begint het nieuwe jaar in Nederland op 1 januari? Ook daar mogen we de Romeinen voor bedanken. Zij introduceerden in het Romeinse jaar 708 (dat is omgerekend 46 voor Christus) de zogeheten juliaanse kalender, met een jaar van twaalf maanden. In dat systeem was januari de eerste maand. Die maand is vernoemd naar Janus, de Romeinse god van het begin en de overgang van oud naar nieuw.

In feite hebben wij die kalender nog steeds, hoewel er in 1582 een correctie nodig was. Dat jaar werd de gregoriaanse kalender van kracht, toen Gregorius XIII paus was. De correctie kwam erop neer dat er elke vier eeuwen drie schrikkeldagen minder werden aangehouden dan de juliaanse kalender deed. Maar voor het begin van de jaartelling had dat geen gevolgen. Daarvoor werd het werk van monnik Dionysius Exiguus uit 525 onverkort aangehouden, met de onzekerheid over Jezus’ geboortejaar en al.